Lata 70-te - Natalia LL

1970

Rok ten był przełomowy dla twórczości Natalii LL, ze względu na wyraźne wyartykułowanie własnej postawy artystycznej i ścisłych związków ze środowiskiem neoawangardy. W marcu wzięła udział w Sympozjum Plastycznym Wrocław ’70, gdzie wraz ze Zbigniewem Dłubakiem i Andrzejem Lachowiczem przedstawiła „Zespół Instrumentów Optycznych RELOP”, który przy projektowanym wprowadzeniu go w pejzaż miasta miał umożliwić odmienne zobaczenie banalnej rzeczywistości wrocławskiego osiedla mieszkaniowego. Praca ta reprezentowała program sztuki, w którym istotny był sam proces artystyczny, a nie materialny obiekt. W sierpniu na Plenerze Plastyków w Osiekach pokazała prace: „Rejestracja permanentna — Górna Odra” i „List gończy”, będące próbami sztuki pojęciowej, gdzie dyrektywa słowna zastępowana była przez serie fotografii.

W grudniu 1970 r. wraz ze Zbigniewem Dłubakiem, Andrzejem Lachowiczem i Antonim Dzieduszyckim zakłada we Wrocławiu Galerię PERMAFO (funkcjonującą do r. 1981), która w istocie była półformalnym związkiem artystów, nastawionym na propagowanie najnowszej sztuki poprzez organizowanie wystaw i akcji oraz publikacje. Manifest PERMAFO stwierdzał m. in.: „Obiektyw aparatu fotograficznego lub kamery oraz materiały światłoczułe mogą być świadkami zjawisk umykających nam z sekundy na sekundę(…) Do poznania teraźniejszości możemy zbliżyć się jedynie poprzez zwiększenie ilości odbieranych sygnałów biegnących z rzeczywistości. Zagęszczenie ich rejestracji to gwarancja zmniejszenia deformacji i błędów wynikających z selekcji opartej na przyzwyczajeniach, konwencjach i tradycjach. Stanem idealnej rejestracji jest przyjęcie i zanotowanie wszystkich sygnałów biegnących z rzeczywistości — a więc sama rzeczywistość (…) Zdając sobie sprawę z tego, że biologiczna i psychiczna struktura człowieka uniemożliwia mu odbiór wszystkich sygnałów z rzeczywistości, stajemy przed koniecznością wyboru. Tak pojmowany WYBÓR = KREACJA ARTYSTYCZNA. (…) Interesuje nas wyłącznie rzeczywistość (…)”

Jak stwierdziła na ten temat artystka: „Chodziło nam o traktowanie fotografii jako «przeźroczystego» środka zapisu, w którym wszelka dekoracyjność czy wizualna ułuda byłaby sprowadzona do minimum. Permafo (rozumiane jako permanentna formalizacja) w założeniu miało być strukturą pozwalającą na ukazywanie postawy nakierowanej na badanie, a nie wyrażanie sztuki.”

Udział w wystawach:
— Sympozjum Plastyczne Wrocław ’70, Muzeum Architektury, Wrocław
— Wystawa poplenerowa „Propozycje I” i „Propozycje II”, VIII Pleneru Plastyków w Osiekach k/Koszalina
— SP (Sztuka Pojęciowa), Galeria „Pod Moną Lizą”, Wrocław (prace: Rejestracja permanentna — 24 godziny i List Gończy)
(wystawę stanowiła zawartość jednej z 300 jednakowych kopert, zawierających identyczny materiał i stanowiących w założeniu 300 oryginałów wystawy).
— Ogólnopolska wystawa fotografii „Portret”, CBWA Warszawa (nagroda)
— Polish Photography, Kopenhaga
— Foto ’70, Wystawa okręgowa ZPAF, BWA Wrocław

Rejestracja permanentna czasu, 1970

Rejestracja permanentna co 1km autostrady E22, 1970

Aksamitny terror, 1970
fotografia (w dziewięciu elementach) 300x300cm

Aksamitny terror, 1970
fotografia 100x100cm

1971

Inauguruje działalność wystawienniczą Galerii PERMAFO wystawą indywidualną „Fotografia intymna”, gdzie dla stworzenia przestrzennej aranżacji wykorzystuje też wcześniejsze swoje fotografie „erotyczne”. W opublikowanym w katalogu tekście stwierdziła:
„Interesuje mnie fotografia wizualna, w której wartość znaku odpowiada wartości znaczenia. Nie będę powtarzała istniejących sformułowań wyjaśniających sens fotografii wizualnej — rozszerzę mój pogląd na warstwę znaczeniową, pojęciową fotografii. Większość fotograficznych zdjęć i powstających z zafascynowania samym faktem i natychmiastowego utrwalenia zdarzenia cierpi na poważną niedomogę: ślizga się niejako po powierzchni istotnego. Sytuację pogarsza jeszcze bogata tradycja przekazująca kanony komponowania, które sztucznie mają pomagać wytwarzaniu ‚obrazów artystycznych’. Jedyną dla mnie i sensowną metodą fotograficzną jest rejestracja a priori przyjętej koncepcji, pojęcia. Nie interesuje mnie fotografia estetyzująca, dlatego też zastosowałam termin fotografii intymnej, mający sens i w sferze kreacji i percepcji”.

Wystawy indywidualne:
— Fotografia intymna, Galeria PERMAFO, Wrocław
— Mutanty (wraz ze Z. Dłubakiem i A. Lachowiczem), Galeria „Pod Moną Lizą”, Wrocław (fotografie przedstawiające zapalanie żarówki w czarnym wnętrzu, oraz gra z zapisem własnego imienia)
— Mutanty-Relop (wraz ze Z. Dłubakiem i A. Lachowiczem), Galeria Współczesna, Warszawa

Udział w wystawach:
— Fotografowie Poszukujący, Galeria Współczesna w Warszawie i kolejne ekspozycje wystawy w Mediolanie, Farmie i Turynie (serie fotograficznych multiplikacji)
— Sympozjum „Złote Grono”, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra (sferyczna projekcja 1500 fotografii scen erotycznych)
— III Triennale Rysunku, Muzeum Architektury, Wrocław
— Ogólnopolska wystawa „Rysunek teatralny Wrocław”, Wrocław
— Foto-71, wystawa okręgowa ZPAF, BWA Wrocław

SŁOWO
Słowo, 1971
fotografie 400x270cm

SŁOWO
Słowo, 1971
instalacja, Festiwal Polskiej Muzyki Współczesnej, Wrocław

Fotografia intymna, 1971
instalacja 220x200x200cm, wystawa: Fotografia Intymna, Galeria PERMAFO, Wrocław

1972

Kontynuuje pracę nad fotograficznymi i filmowymi rejestracjami różnych czynności, prezentowanymi później w różnej formie. W tekście „Postawa transformująca” pisze m. in.: „Sztuka realizuje się w każdym momencie rzeczywistości, każdy fakt, każda sekunda jest dla człowieka jedyna i nigdy niepowtarzalna. Dlatego zapisuję wydarzenia zwykłe i trywialne jak jedzenie, sen, kopulację, odpoczynek, wypowiadanie, itp. Co więcej, każda czynność człowieka jako część składowa jego rzeczywistości jest absolutnie równoważna dla wywołania reakcji mentalnej u oglądającego notację. Tak wiec mogę transformować rejestracje jednej czynności w drugą. Nie treść i wygląd formalny znaku jest ważny, a skutek, tj. znaczenie (…)” (tekst z 1972 r., publikowany w „Heute Kunst” 9/1975, Dusseldorf).

Rozpoczyna cykl malarski, jednolitych kolorystycznie obrazów, gdzie kolor odpowiadał wybranym długościom fali widma słonecznego mierzonym w stopniach w skali Kelvina.

Wystawa indywidualna:
— Słowo (pokaz filmowy), Galeria PERMAFO, Wrocław
Był to zapis twarzy wymawiającej słowo, istniejący też w wersji fotograficznej i powielanej graficznie, demonstrowany już na wystawie „Złotego Grona” w r. 1971.

Udział w wystawach:
— NS — Nowa Sytuacja (wydawnictwo i pokaz zorganizowany przez Galerię PERMAFO, złożony z przeglądu prac 8 artystów demonstrowanych na wydrukowanych reprodukcjach). Wystawa prezentowana w Galerii Współczesnej w Warszawie, Muzeum Sztuki w Łodzi i Georg Eastman House w Rochester. Komentując wystawę i prace Natalii LL, Jan Świdziński stwierdził m. in.: „Dokumentacja fotograficzna jest nową rzeczywistością, którą można postawić i porównać z rzeczywistością sfotografowaną. Sztuka przestaje być zjawiskiem wyłączonym z procesu rzeczywistości, rzutem wstecz ku minionej rzeczywistości. Staje się procesem generującym kolejne stadia rzeczywistości. Jest samą rzeczywistością, elementem współtworzącym strukturę świata, w którym tkwimy, aktem społecznego działania” (fragment tekstu „A propos N.S. Galerii Permafo”, Fotografia, nr 5, 1972).
— Pokaz 12, Galeria PERMAFO, Wrocław (praca: Sfera Intymna)
— Wystawa poplenerowa „Turów ’71”, BWA Wrocław
— Atelier 72, Edinburgh International Festival, Galeria Demarco, Edinburgh (praca: fotografia intymna)
— Polish Photography, Buenos Aires
— Polish Contemporary Photography, Fundation Patio, Genewa; Kunsthalle, Norymberga.
— Filmy, Galeria PERMAFO, Wrocław

Sztuka konsumpcyjna, 1972
fotografia 100x100cm

Sztuka konsumpcyjna, 1972
fotografie 2x 50x60cm

Sztuka konsumpcyjna, 1972
fotografia 400x300cm

1973

Po okresie, który Natalia LL określiła jako fazę „rejestracji permanentnej” (1970—1972), rozpoczęła serie realizacji fotograficznych i filmowych nazwanych „sztuką konsumpcyjną”, ujawniających przemianę znaczeń prostej czynności konsumpcji (1972—1975). Antoni Dzieduszycki pisząc o Natalii LL (Fotografia, nr 7,1973) stwierdził m. in.: „Szczególna fascynacja jakiej się doznaje w kontakcie z pracami Natalii LL, wywodzi się m. in. z faktu racjonalnego, poddanego ścisłej dyscyplinie, działania artystki. Ten racjonalizm i dyscyplina nie wynikają jedynie z zabiegów formalnych geometrycznego porządkowania płaszczyzny w pionowe i poziome szeregi fotografii. Ten system powtarzających się znaków — to wynik, konieczność takiego, a nie innego kształtowania, wywodzącego się wprost z całej postawy twórczej autorki (…) W pracach Natalii LL rejestracja obejmuje przede wszystkim czynności, działania przeradzające się w gest i dalej gesty przeradzające się w znaki (…) Sens tego działania jest chyba najjaskrawiej widoczny w ostatnim cyklu prac Natalii ‚Fotografia konsumpcyjna’. Dwuznaczność działania, które z prostej czynności jedzenia przeradza się jakby w wyrafinowaną erotykę, a wreszcie w gest niemal magiczny, w system znaków wydawałoby się powszechnie stosowanego, a przecież nie znanego nam kodu, nie tylko intryguje, ale i powoduje budzenie się refleksji właśnie nad znakiem, nad kodami stosowanymi przez nas powszechnie dla uzyskania wzajemnego porozumienia. I ta refleksja, która ostatecznie staje się refleksją sztuki nad sztuką, należy niewątpliwie do najcenniejszych osiągnięć artystycznych Natalii Lach-Lachowicz”.

W grudniu 1973 r. ukazuje się publikacja Galerii PERMAFO: „Permafo — Suma. Prace Natalii LL 1970—1973”. Książeczka zawiera serie fotografii z „rejestracji permanentnej” i „sztuki konsumpcyjnej” na przemian z seriami zapisów imienia artystki, poddawanego też przekształceniom. Zestawienia takie uzmysławiały zarówno nieprzekładalność jak i komplementarność kodu słownego i wizualnego, a także nieustanność przemian i ich niejednoznaczność.

Wystawy indywidualne:
— Sztuka konsumpcyjna, Galeria PERMAFO, Wrocław
Wystawa zorganizowana została w dwóch częściach, zlokalizowanych w różnych miejscach. W jednym miejscu eksponowane były serie fotografii przedstawiających twarz kobiety przy czynności konsumpcji, a w innej galerii odbywał się pokaz zatytułowany „Zamiast”. Posadzka pokryta była tam planszami ze zmultiplikowanym zapisem imienia artystki, a na taśmie magnetofonowej zarejestrowany był opis fotografii wystawionych w pierwszej części.
— Problemy (wraz z Andrzejem Lachowiczem), Galeria Arkady, Kraków
— Permafo — Remont (wraz ze Zbigniewem Dłubakiem i Andrzejem Lachowiczem), Galeria Remont, Warszawa

Udział w wystawach:
— Polnische Kunst 1973. Malerei und Plastik aus Polen, Kunsthalle Mannheim
— Polish Photography, Kassel i Norymberga
— Polish Contemporary Photography; Tokio, New York, Kassel, Chalon-Sur-Saonne
— V Biennale plakatu polskiego, BWA Katowice (nagroda)
— Porównania V, BWA Sopot
— Spotkania krakowskie, BWA Kraków
— Omaha Flow System, Joslyn Art Museum, Joslyn
— Polish Contemporary Art; Kopenhaga, Aalborg, Mannheim
— Foto ’73, Okręgowa wystawa fotografii ZPAF, BWA Wrocław

Impresje, 1973

Sztuka konsumpcyjna, 1973
fotografie 6x 50x60cm

1974

Zostaje komisarzem Triennale Rysunku we Wrocławiu. Demonstruje prace rysunkowe z cyklu „Morfemy” (1973—1976) ukazujące przekształcenia formy-modułu. W wypowiedzi „Jezyk wizualny” (wygłoszonej w filmie Józefa Robakowskiego „Żywa Galeria” i zamieszczonej też w katalogu wystawy w Innsbrucku w r. 1975) stwierdza m. in.: „Gdyby sztuka była tożsama z życiem, prawdopodobnie uległaby roztopieniu w codziennych czynnościach i zachowaniach. Rzeczywistość przedstawiona albo określona przez sztukę nie przystaje jednak do obrazu, jaki tworzy nam poznanie oparte na potocznych doświadczeniach. Niszczę i zwalczani te potoczne i schematyczne doświadczenia: patrzeć nie oznacza bowiem myśleć.

Sztuka wydaje się być operacją w obrębie bardzo skomplikowanych struktur: znaczeniowych i morfologicznych. Proponuje wiec stały rozwój badań zmierzających do tworzenia struktur „niecodziennych” i „niemożliwych” do realizacji w codziennej rzeczywistości. Celem tych badań jest opracowanie / tworzenie takich zapisów, których nie będzie można konkretyzować, albo których konkretyzacja będzie znacznie utrudniona. Doświadczenia rzeczywistości potrzebne są jedynie do formułowania morfologii znaków, a więc służyć będą tworzeniu znaków możliwie doskonale przeźroczystych wobec tej rzeczywistości.

W końcu język obrazowy będzie czytelny jedynie w obrębie samego języka i straci sens wszelka anegdotyczna motywacja. W ten sposób sztuka stanie się sztuką”.

Wystawy indywidualne:
— Verborgene Seite (Sfera intymna), Galeria Paramedia, Berlin Zach.
— Gruppo PERMAFO (wraz z Z. Dłubakiem i A. Lachowiczem), Universitario Platenese, Buenos Aires
— Realizacja telewizyjna (Sztuka konsumpcyjna) na Festiwalu Muzyki Współczesnej, Wrocław

Udział w wystawach:
— V Międzynarodowe Biennale Grafiki, BWA Kraków
— Doświadczenia i poszukiwania, Muzeum Sztuki, Łódź (Sztuka konsumpcyjna)
— Nowa generacja, Muzeum Narodowe, Wrocław (rysunki)
— Polnische Gegenwartskunst 1945-1973, Wilhelm-Lehmbruck-Museum, Duisburg (prace: Sfera intymna, 24 godziny)
— IV Triennale Rysunku, Wrocław
— udział w filmie „Żywa galeria” Józefa Robakowskiego

Natalia ist sex, 1974
fotografie 13x 60x60cm

Sztuka konsumpcyjna, 1974
fotografia 88x80cm

1975

Tworzy cykl prac pt. „Sztuka postkonsumpcyjna”; są to serie fotograficznych obrazów, którym przypisany zostaje konkretny tekst (tzw. zdania kategoryczne). Włącza się w nurt sztuki feministycznej w Europie. Pisze tekst „Sztuka i niesztuka”, którego tezy pojawiają się też w pracy „Zdania kategoryczne z obszaru sztuki postkonsumpcyjnej”, złożonej z 9 części. „Sztuka i niesztuka” (fragmenty):

„… O ile model rzeczywistości w nauce wypracowany został poprzez racjonalną i popartą eksperymentem zasadę przyczyny i skutku, to intelektualny model sztuki konstytuuje się poprzez samą sztukę. Jest ona bowiem formalizacją adialektyczną lub precyzyjniej: pozadialektyczną, gdyż jakiekolwiek uprawnione i rozsądne motywacje nie mogą być przeprowadzone poza obrębem samej formalizacji. Doprowadza to do paradoksalnej sytuacji, gdyż w istocie chcąc lepiej poznać sztukę, musimy określić ją sztuką. Tautologiczność takiego postępowania udowadnia praca wielu artystów, która w istocie jest badaniem możliwości sztuki. Dobrym przykładem może być tu ruch Fluxus, a z ostatnich lat intensywna i specyficznie prowadzona praca artystek z tendencji feministycznej.(…)

Jestem jednak głęboko przekonana o istnieniu możliwości poszerzenia obszaru penetracji sztuki poprzez zastosowanie poznania ejdetycznego, istotnościowego. Pozwala ono bowiem na konstruowanie względnie precyzyjnego i wewnętrznie niesprzecznego modelu sztuki, który zbudowany byłby z elementów samo wiedzy i samookreślenia sztuki. Model taki mógłby być na tyle pojemny, że obejmowałby wszystkie tendencje i rodzaje formalizacji. A więc postuluję opracowanie takiej formuły, która dowodnie rozgraniczałaby sztukę od niesztuki i być może pozwalałaby dokonywać operacji wartościujących (…) A więc być może sztuka jest produktem tej części naszej świadomości, która opiera się na poznaniu pozalogicznym. Wtedy sztuka byłaby wprawdzie produktem i obrazem funkcji ludzkiego mózgu, jej elementy zbudowane byłyby z tej samej materii co mózg człowieka, lecz w istocie byłyby przedmiotami pozamaterialnymi, gdyż zbudowanymi z istoty czyli świadomości twórcy (…)”

Wystawy indywidualne:
— „Sztuka konsumpcyjna” i performance „Natalia”, Art Centre, Belgrad
— „Sztuka konsumpcyjna” (wystawa i projekcja filmów), Galeria Współczesna, Warszawa
— Natalia, Galeria Studio 46, Turyn

Udział w wystawach:
— Aspekty współczesnej sztuki polskiej, Galeria Współczesna, Warszawa
— Flash Art Speciale Photographie, Galeria dell Milione, Mediolan
— Informacje i emocje, Muzeum Narodowe, Warszawa
— IX Biennale de Paris, Musee d’Art Modernę, Paryż
— 4-th Meeting Festival Art, Belgrad (filmy i fotografie)
— Frauen Kunst — Neue Tendenzen, Galeria Krinzinger, Innsbruck (wystawa sztuki feministycznej)
— Magma, Brescia (wystawa sztuki feministycznej)
— Atuele Kunst uit Polen, eksponowana w: Eindhoven, Apeldroon, Breda, Emmen.
— Architektura intencjonalna, Muzeum Architektury, Wrocław

Sztuka postkonsumpcyjna, 1975
fotografie 6x 50x60cm

Sztuka postkonsumpcyjna, 1975
fotografia 100x134cm

Sztuczna fotografia, 1975
fotografia 100x125cm

Sztuczna fotografia, 1975
fotografia 300x300cm

Sztuczna rzeczywistość, 1975, 1976 (fragmenty)

1976

Rozpoczyna cykl „sztucznej fotografii” ukazując obrazy niemożliwe w realnej rzeczywistości i akcentując tym istnienie fotografii jako sztucznego języka.

„Zdania kategoryczne z obszaru sztuki postkonsumpcyjnej (…) zawierają tezy będące zarazem postulatami, z których najistotniejsza to teza o postępującej komplikacji naturalnej i wizualnej — wzmagającej się ‚sztuczności’ sztuki, aż do jej zabsolutyzowania i oderwania od rzeczywistości (…)

Sztuka Natalii LL jest ruchem, rozwojem potęgującej się ‚sztuczności'(-). Każdy następny stopień sztuczności jest konieczny dla ukonstytuowania i potwierdzenia etapu poprzedniego — sztuczności: poprzedniej (…) Jest to proces permanentnej kondensacji prowadzący do pojęcia czystego (obejmuje ono także sztuczność wizualną) zawierającego w sobie wszystkie inne wytworzone dotąd pojęcia i kategorie (…)” (tekst Andrzeja Sapiji do katalogu wystawy Natalii LL, 1976 — fragmenty).

Wystawy indywidualne:
— Art del post-consumismo, Galeria Diagramma, Mediolan
— Przestrzeń, Galeria Fotografii, Wrocław
— Wystawa wraz z Mariną Abramovic i Giną Pane (sztuka feministyczna), Galeria Arte Verso, Genua
— Altra Misura (wraz z Anette Messager, Suzanne Santoro, Stephanie Oursler), Galeria del Falconiere, Falconara-Ancona

Udział w wystawach:
— Internationale Kunstmark, Kolonia
— Photography as art; Zagrzeb, Belgrad, Maribor
— Atuele Kunst uit Polen, Rijksmuseum Twenthe, Enschede
— Arte Fierra, Bolonia
— Oferta, Galeria Labirynt, Lublin
— XI Biennale Internationale d’Art, Palais del’Europe, Menton
— Exhibition 12 Artistes, ECART Galerie, Genewa
— Protografia (wystawa towarzysząca Biennale Grafiki), Galeria Arkady, Kraków
— Filmprojection, Galeria ŻONA, Florencja
— Frauen machen Kunst (sztuka feministyczna), Galerie Magers, Bonn
— Foto-Idea, Galeria d’Arte Moderna, Parma

1977

Przebywa w USA na 3-miesiecznym stypendium Fundacji Kościuszkowskiej. W tekście „Tendencja feministyczna”, wygłoszonym na wystawach-sympozjach w Lublinie i Katowicach, przedstawia rozwój ruchu feministycznego w sztuce. Referuje zasady własnego programu artystycznego w tekście „Permafo i inni” (Nurt, nr l, 1977; Data Arte, nr 27, 1977, Mediolan). W tekście „Hipoteza” rozważa problem relacji sztuki i rzeczywistości w odniesieniu do medium fotografii.

Wystawy indywidualne:
— wystawa wraz z Andrzejem Lachowiczem, BWA Białystok
— Artificial Photography, Galeria Milchstrasse, Freiburg
— Zdania kategoryczne z obszaru sztuki post-konsumpcyjnej, Galeria Labirynt, Lublin

Udział w wystawach:
— Magma; Museo Castelvecchio di Verona, Werona, oraz Palazzo dei Diamonti, Ferrara
— Stany graniczne fotografii (wystawa i wystąpienie na sympozjum), Galeria ZPAF, Katowice
— La Carte Postale, Galeria Malacorda, Genewa
— Frauen machen kunst, zamek Wolfsburg
— 03-23-03 Project/Performances, Museum of Contemporary Art, Montreal
— CEAC-Video, Center of Art, Toronto

Sztuka zwierzęca, 1977
fotografia 100x100cm

1978

Rozpoczyna cykl seansów pt. „Śnienie” oraz „Punkty podparcia”. „Śnienie” miało różne postacie; artystka spała w trakcie wydarzeń z udziałem publiczności, przeprowadzała seanse w odosobnieniu przed kamerą, w piramidzie, a także fotografowała śpiących ludzi. W tekście „Śnienie” napisała m.in.: „Nadrzędność procesu myślowego nad procesem percepcji wizualnej jest fikcją, której należy — w sztuce — zdecydowanie się przeciwstawić. Aparat wizualnego postrzegania (oko i mózg) stanowi nierozdzielną całość, nie możemy bowiem patrzeć bezmyślnie. (…) Sztuka jest konstrukcją, w której możliwe są operacje paralogiczne, gdyż ma ona tą genialną cechę, iż buduje się w oparciu o poznanie intuicyjnej…). Naturalne ograniczenia sztuki nie stanowią, że poznanie przez sztukę jest mniej wartościowe niż poznanie naukowe. Sztuka jako bliższa całej psychologicznej konstrukcji człowieka jest jak gdyby wewnętrznie sprzeczna, tak jak sprzeczny jest sam w sobie człowiek. Sprzeczności te świadczą jednak o dużych komplikacjach, które to komplikacje są motorem jego przemian i rozwoju…”

„Śnienia” były próbą wizualizacji najbardziej intymnych, zwykle nieuświadamianych przeżyć i świadczyły też o ich nieprzekładalności. Intymność nie oznaczała tu zamykania się w sobie, lecz wyczulenie na subtelne impulsy od wewnątrz i z zewnątrz. Seanse „Punkty podparcia” ukazywały traktowanie ciała jako anteny odbierającej oddziaływanie całego kosmosu.

Jest komisarzem I Międzynarodowego Triennale Rysunku we Wrocławiu. Od 1978 roku współpracuje z grupą psychologów i fizyków (m. in. z Marianem Krzysztanem, Marianem Wasilewskim, Bonawenturą Kochelem). W modelu piramidy Cheopsa, zbudowanym na przedmieściach Wrocławia do eksperymentów psychotronicznych, przeprowadza seanse „Śnienie”.

Wystawy indywidualne:
— Arte del post-consumismo, Galeria 16/e, Turyn
— Wystawa problemowa (wraz z A. Lachowiczem), Galeria Studio, Warszawa
— Seans „Śnienie”, Muzeum Architektury, Wrocław
— Seans „Punkty podparcia”, Czorsztyn (wraz z tekstem interpretacyjnym)

Udział w wystawach:
— Women’s Art, Galeria Jatki PSP, Wrocław (zorganizowana przez Natalię LL z udziałem Carolee Schneemann, Noemi Midan, Suzy Lake i eksponowana następnie w Lozannie).
— Prezentacja, Galeria Krytyków, Warszawa
— La post-avanguardia, Centro Experimenta, Neapol
— VI Biennale Internationale delia Grafica d’Arte, Florencja
— Współczesna Sztuka Wrocławska, Muzeum Narodowe, Wrocław
— Inne media, Galeria Studio, Warszawa
— Sztuka jako ekstremum świadomości, BWA Szczecin
— Sztuka ekstremalna, Galeria ON, Poznań i Galeria PERMAFO, Wrocław
— Grafika (Metody-Postawy-Tendencje), BWA Kraków
— Zeichnungen funfzehn polnischer Künstler, Museum Leverkusen, Leverkusen
— XV Biennale International Arte, Sao Paulo
— International Art Manifestation: Works and Words, Galerie de Appel, Amsterdam
— Dokumenty rzeczywistości, Muzeum Narodowe, Warszawa
— VI British International Biennial of Prints, Bradford
— Gruppo PERMAFO, Centro Indiscreto, Rzym
— Polish Art, Center of ELAC, Lyon

Śnienie 1/3, 1978
fotografia 85x120cm

Śnienie 2/3, 1978
fotografia 85x120cm

Śnienie 3/3, 1978
fotografia 85x120cm

1979

Rozwija cykl „Śnienia”. W komentarzu do niego („We śnie i na jawie”) pisze m.in.: ” ‚Śnienie’ jest kontynuacją moich zainteresowań codziennością i trywialnością jako obszarem penetracji artystycznej. Postulowana wcześniej programowa sztuczność sztuki jawi się poprzez banalne i codzienne czynności (…) Marzenia senne są wiec istotą ‚wewnętrzności’ tego stadium pokazu i dostępne są jedynie śpiącemu. Drugim aspektem jest wizualny stan, dostępna odbiorcom „zewnętrzna warstwa ‚śnienia’, uczestnicy-świadkowie i przedmioty seansu w galerii. Trzecim aspektem jest próba zmaterializowania, powołania ekwiwalentu nierzeczywistego marzenia, stworzenia fikcyjnego dokumentu. Oczywiście zdaję sobie sprawę z ułomności i cząstkowości takiego procederu, stąd ten uzupełniający komentarz, tak jak i komentarze podczas seansu. Sens tego procederu jawi nam jak bardzo nasza ‚wewnętrzność’ związana jest z nami i z natury jest nieprzekładalna. (…) Wszystkie jednak wyśnione przez indywiduum realności egzystują jako idea, która z jednej strony podkreśla istotność realnej świadomości, z drugiej zaś stanowiąc grę pozorów wnosi wartości ekstremalne indywidualnej świadomości w obszar świadomości społecznej”.

Inna jej wypowiedź na temat „Śnienia”: „Sztuka jako doświadczenie wewnętrzne”, opublikowana została w wydawnictwie Galerii PERMAFO „Energie niezidentyfikowane” w r. 1981.
Publikuje tekst „Triennale Rysunku — Triennale Sztuki” ujawniający jej motywacje artystyczne jako organizatora imprezy.

Wystawy indywidualne:
— Śnienie, Mała Galeria PSP-ZPAF, Warszawa
— Seans „Czytanie św. Jana od Krzyża”, BWA Poznań
— Seans „Śnienie”, Galeria PERMAFO, Wrocław
— Seans „Śnienie” (pokaz video), Mała Galeria, Warszawa
— Seans „„Śnienie”, galeria „Wielki Młyn”, Gdańsk
— Seans „Tocco delia storia” (wraz z Achille Cavellinim), Forum Wespazjana, Brescia
— kilka seansów śnienia „Piramida” w modelu piramidy, Wrocław – Stabłowice
— Wystawa „Piramida”, Galeria PERMAFO, Wrocław

Udział w wystawach:
— The image of Man i European Art since 1945, Amsterdam
— Grafika polska, Muzeum Narodowe, Wrocław
— 35 lat malarstwa w Polsce Ludowej, Muzeum Narodowe, Poznań
— Polish photography 1839—1979, ICP New York
— Photography as art — Art as photography 3; Kassel, Londyn, Coimbra, Lizbona, Barcelona
— Feministische Kunst Internationale, Gemeentemuseum, Haga
— Natalia LL i Andrzej Lachowicz — Fotografia, Muzeum Narodowe, Wrocław
— Feministische Kunst, Galeria de Appel, Amsterdam
— Photographie als Kunst 1879—1979, Kunst als Photographie 1949—1979; Museum des 20. Jahrhunderts, Wiedeń; Linz, Graz, Innsbruck
— Sztuka ekstremalna-granice świadomości, BWA Poznań
— Polska Grafika Współczesna, Muzeum Narodowe, Wrocław

opracował: Adam Sobota